فهرست مطالببستن

کپی رایت یا حق نشر یا حق تکثیر به انگلیسی Copyright در نظام حقوقی کامن لا (حقوق عرفی) نوعی از مالکیت فکری است و به حق انحصاری پدید آورنده یک اثر منحصر بفرد در زمینه نشر، کپی‌برداری و تکثیر آن اثر اطلاق می‌شود.

در اغلب موارد کپی رایت به آثاری در حوزه‌های زیر تعلق می‌گیرد:

  • آثار ادبی
  • آثار هنری
  • نرم افزار

دلیل اصلی این است که در این سه زمینه امکان کپی برداری از اثر به ویژه در مقیاس وسیع وجود دارد.

نکته
در نظام حقوقی مدون Civil Law مفهوم حق مولف یا حقوق مولف Author's Rights به جای کپی رایت مطرح شده است.

حوزه قضایی نظام حقوقی مدون عمدتا شامل کشورهای زیر است:

  • کلیه کشورهای اروپایی ( به جز بریتانیا)
  • روسیه و جمهوری‌های به جا مانده از فروپاشی شوروی
  • چین و اغلب کشورهای جنوب شرق آسیا
  • کشورهای امریکای مرکزی و لاتین
  • اغلب کشورهای افریقای مرکزی
  • عراق و ترکیه و مصر

مهمترین ویژگی نظام حقوقی مدون نقش پر رنگ و عمده قانون و ارجاع به متن صریح قانون در دعاوی قانونی است.

{مطالعه بیشتر: نظام حقوقی مدون}

نکته

در نظام حقوقی فقه و حقوق اسلامی پشتیبانی صریحی از کپی رایت و حق مؤلف به میان نیامده و حتی با توجه به قائده نفی سبیل بحث‌هایی در خصوص معاهده برن و لزوم رعایت حقوق غیر مسلمانان مطرح است.

در سرتاسر جهان و در اغلب سیستم‌های قضایی از زمان خلق اثر این حقوق به پدید آورنده آن تعلق می‌گیرد و نیازی به ثبت اثر وجود ندارد.

همچنین در اغلب سیستم‌های قضایی این حق انحصاری برای مدت زمانی مشخص برای پدید آورنده اثر محفوظ است و پس از طی این مدت آن اثر وارد دوره مالکیت عمومی می‌شود.

دایره شمول کپی رایت در اکثر سیستم‌های قضایی موارد زیر است:

  • تکثیر (کپی برداری)
  • نشر
  • اقتباس
  • توزیع
  • باز تولید
  • عرضه
  • نمایش عمومی
  • الگو برداری

شناخته شده ترین نام برای آن کپی رایت یا حق کپی کردن است ولی آن را با عبارات دیگری نیز می‌شناسند:

  • حق تکثیر
  • حق نشر

بر اساس حق کپی رایت، آثاری مانند کتاب، مقاله، فیلم، موسیقی، نقاشی، نرم افزار و هر اثر دیگری که به واسطه خلاقیت و تلاش ذهنی پدید آورنده آن عینیت یافته و خلق شده باشد به نام صاحب آن شناخته شده و منتشر می‌شود و کسی حق ندارد از آن به نام خود استفاده کند.

همچنین حق کپی برداری، عرضه، نشر و دیگر مداخلات در دایره شمول کپی رایت نیز برای پدید آورنده اثر به رسمیت شناخته شده و از آن حمایت می‌شود.

کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری

کنوانسیون برن یک معاهده بین المللی در زمینه کپی رایت و حق مولف است که در شهر برن سوئیس در سال ۱۸۸۶ میلادی (۱۲۶۵ شمسی) به تصویب اکثر کشورهای جهان (به جز ایران و چند کشور دیگر) رسید.

پیشنهاد برای مطالعه
کنوانسیون برن در زمینه کپی رایت آثار ادبی و هنری

در متن معاهده از کشورهای امضا کننده با عبارت کشورهای عضو اتحادیه نام برده شده است.

بر طبق مفاد این معاهده کلیه ۱۷۲ کشور امضا کننده متعهد و ملزم شدند که آثار پدید آورندگان را تحت حمایت قانونی خود قرار دهند. پدید آورنده کسی است که:

  • دارای تابعیت یکی از کشورهای عضو باشد
  • اثر خود را نخستین بار در یکی از کشورهای عضو منتشر کرده باشد
  • در یکی از کشورهای عضو اقامت دائم داشته باشد
مثال

پذیرش معاهده برن از سوی کشورها با استثنائاتی همراه است. برای مثال در امریکا قانون کپی رایت به محض خلق و عرضه عمومی اثر از آن حمایت می‌کند. گرچه در صورت نقض کپی رایت، ادعای پرداخت خسارات و هزینه‌های اخذ وکیل تنها در صورت ثبت قانونی اثر قابل پیگیری است.

حمایت قانونی در کشورهای عضو معاهده برن در کل طول مدت عمر پدید آورنده و همچنین به مدت ۵۰ سال پس از مرگ وی ادامه دارد. حمایت مذکور کف میزان حمایت است و کشورهای امضا کننده می‌توانند حمایت‌های بیشتری و برای مدت طولانی‌تری اعمال کنند.

کشورهای غیر عضو در معاهده برن

همه کشورهای جهان عضو معاهده کپی رایت برن هستند به جز کشورهای زیر:

  • ایران
  • عراق
  • میانمار
  • لائوس
  • کامبوج
  • تایوان
  • پاپوآ گینه نو
  • کالدونیای جدید
  • تیمور شرقی
  • اتیوپی
  • اریتره
  • سومالی
  • اوگاندا
  • موزامبیک
  • آنگولا
  • سیرالئون
  • صحرای غربی
  • سان مارینو

تبعات عدم عضویت در معاهده برن

پدیدآورندگانی که کشور متبوع و محل فعالیت شان عضو معاهده برن نباشد، امکان دریافت حمایت‌های قانونی از آثارشان در دیگر کشورها را از دست خواهند داد.

همچنین شهروندان مقیم کشورهای غیر عضو اتحادیه (معاهده برن) می‌توانند آزادانه به نقض حقوق پدید آورندگان دیگر کشورها اقدام کنند، بدون آنکه نگران پیگرد قانونی آن باشند.

مثال

برای مثال شهروندان ایرانی به راحتی می‌توانند آزادانه از کلیه نرم‌افزارهای تولید شرکت‌هایی نظیر مایکروسافت کپی برداری کنند، بدون آنکه نگران تعقیب حقوقی و کیفری ناشی از آن باشند.

در ایران، یک نسخه از ویندوز ۱۱ یا نرم افزار اتوکد به راحتی قابل تکثیر است.

قاعده استفاده منصفانه

در کنوانسیون برن به کشورهای عضو اتحادیه این امکان داده شده تا اجازه استفاده منصفانه Fair Use از آثار تحت حمایت کپی رایت را به مخاطبان آثار ارائه کنند. به عبارت دیگر فیر یوز Fair Use یا استفاده منصفانه یک استثناء برای حق کپی رایت است.

بر اساس این قاعده مخاطب یک اثر می‌تواند تحت شرایطی و با در نظر گرفتن حدود استفاده از اثر یک پدیدآورنده حتی بدون دریافت اجازه صریح استفاده کند:

  • هدف استفاده مخاطب از اثر چیست؟ استفاده ماهیت انتفاعی و تجاری دارد یا غیر انتفاعی و آموزشی
  • تبعات استفاده مخاطب از اثر چیست؟ استفاده چه تاثیری بر اثر پدیدآورنده و منافع او می‌گذارد
  • میزان استفاده مخاطب از اثر چیست؟ آیا استفاده به حد نیاز صورت گرفته یا با ابعاد گسترده
  • آیا پس از استفاده مخاطب از اثر، چیزی بر آن افزوده شده یا نه

تشخیص برقراری شرایط استفاده منصفانه و یا نقض حق کپی رایت با دادگاه صالح در هر کشور است.

در ایران یک قانون واحد و متمرکز برای کپی رایت وجود ندارد. در عوض قوانین متعدد در زمان‌های مختلف به ضرورت مورد وضع شده است. به همین دلیل حقوق ناشی از کپی رایت در ایران دارای خلاء‌های قانونی متعدد است. با این وجود حتی قوانین موجود هم گاه و بیگاه به درستی اجرا نمی‌شوند.

فهرستی از قوانین موجود که صراحتاً یا تلویحاً اشاراتی به کپی رایت و حقوق مولف دارند عبارتند از:

  • قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان ۱۳۴۸
  • آیین نامه اجرایی ماده ۲۱ ثبت اختیاری ۱۳۵۰
  • قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی ۱۳۵۲
  • قانون مطبوعات ۱۳۶۴
  • قانون حمایت از پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای ۱۳۷۹
  • قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات ۱۳۸۷
  • شیوه نامه تشخیص و تفکیک اطلاعات مربوط به حریم خصوصی و اطلاعات شخصی از اطلاعات عمومی ۱۳۹۷
هشدار

این نوشته به مرور زمان تکمیل می‌شود. لذا بهتر است که لینک این صفحه را Bookmark کنید.